De weg van de mensen naar het volledige bewustzijn zal een hele lange zijn. Het is nagenoeg onmogelijk om op dit moment te bepalen waar we ons ergens bevinden. Er zijn zelfs mensen die beweren dat er geen sprake is van zo’n weg; en dat zijn lang niet allemaal marxisten. Maar, als je er vanuit gaat dat er zoiets bestaat als een geschiedenis, dan zou je een aantal momenten aan kunnen wijzen die het vermoeden van een ontwikkeling van het menselijk bewustzijn bevestigen. Als Homerus beschrijft dat Odysseus op het strand zijn mannen toespreekt over hoe ze moeten handelen bij het bouwen van een provisorisch schip, zou je kunnen zeggen dat dat de eerste keer is dat er planmatig gedacht wordt. Als het ware, het oudste plan uit de geschreven geschiedenis. En, met flink wat inspanning zouden we nu dat schip van Odysseus (Homerus dus) nog een keer kunnen bouwen. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat er vóór Homerus geen schepen of huizen gebouwd werden.
Maar, terug redenerend kun je een moment aanvoelen waarop de verandering plaats vond in het opbouwen van iets wat men nodig had; een boot of nog meer primair: beschutting, een hut, een huis. Eenmaal tot vorm gekomen ontstond naar gelang de omstandigheden, plaats en tijd om te overwegen of er een verandering plaats zou moeten vinden. Een verandering die leidde tot een betere beschutting, minder materiaalgebruik of sneller, makkelijker bouwen. Soms ook: meer indruk maken of bezwerender leven. De goden gunstig stemmen, ze verleiden tot meer vrijheid voor de aanbidders. Zo zorgt de geestkracht uiteindelijk voor steeds betere woonvormen, meer comfort wat allerlei invloeden gehad moet hebben op de gebruikers van deze gebouwen! De aard van deze invloeden is moeilijk na te gaan en eigenlijk zeker niet te meten. Dat wil echter niet zeggen dat ze er niet geweest zijn. Alleen al het feit van een traditie duidt zo’n invloed aan. Traditie die deels ontstaat uit logica, een vaste vorm aanneemt en vervolgens vanzelfsprekend wordt. Zoals het feit dat een rechte muur loodrecht op een vlakke vloer staat. De hoek van 90 graden als basis van heel veel maken en denken. Ook voor dingen die met bouwen weinig te maken hebben. Denkvormen. die omdat ze in een doos ontstaan ook weer op die doos gaan lijken. Talloze voorwerpen om ons heen zijn op die manier afgeleid van dat aspect van het bouwen.
Quasi efficiente stoelen, radio’s, brillen, vierkant denken: hokjesgeest? Alleen al zo’n TV scherm: in principe rond, opname door ronde lenzen, hoeveel denken en geld heeft dat niet gekost om dat rechthoekig te maken. En, eerlijk gezegd vind ik niet dat dat goed gelukt is.Ons denken heeft nu eenmaal een andere efficientie als de ruimte die wij innemen. Zo heerste er lange tijd binnen de architectuur de opvatting dat de gebouwde wereld geen enkele invloed heeft op het gedrag van de mensen. Dat is natuurlijk ook de gemakkelijkste opvatting want daardoor ontslaat men zichzelf van een hele zware verantwoordelijkheid. Nu is er als excuus natuurlijk de meer of min rigide organisatie van de maatschappij. De wenken en voorschriften, de regel- en meettechnieken. De kracht van de Status Quo. De grootste verwarring ontstaat door het feit dat de meeste veranderingen eigenlijk alleen maar verschuivingen zijn binnen deze gang van zaken. Geen echte veranderingen maar slechts accentverschuivingen, die binnen dat bouwwerk een hele boel angst oproepen. Deze wordt dan weer bezworen door meer wenken en schriften, of iets andere sommen maar uiteindelijk vormt alleen het voorstellingsvermogen de wereld.
Mensen die iets zien wat er nog niet is zijn belangrijker dan mensen die nu interpreteren wat anderen in het verleden zagen. Voor iedereen die denkt dat wij in een snelle moderne wereld leven wil ik nog even opmerken dat met name in het bouwen gehandeld wordt naar visies en vondsten van vijftig jaar geleden. Interpretaties uit een oude doos als het ware. Toch zijn er nog regelmatig mensen die de grenzen overschrijden. Een deeltje van de wereld naar hun hand zetten. Materialen en mensen in beweging brengen op een andere wijze als voorbeen, met een ander vormdoel. Zo iemand was Buckminster Fuller, iemand die in staat is de hoek van 90 graden niet alleen ter discussie te stellen maar er zelfs een totaal andere benaderingswijze voor in plaats te brengen. En dat zonder naar Goethe, Marx, Madame Blavatsky of Rudolf Steiner te verwijzen. Hij laat zelfs de middeleeuwen als geheime bron voort harmonie met rust. Voor een deel beroept hij zich op dat deel van de natuur dat voorheen onzichtbaar en ongekend was. De bouw van de stof. De moleculaire en atomaire struktuur die zich niet in een vlak bevinden maar in de ruimte en daar in onderlinge samenhang min of meer geheim ten grondslag liggen aan een boom, een steen, een paddestoel, een kristal – in ieder geval, een wonder. Een man die de interne pracht en kracht naar buiten haalt en aanbiedt als ruimte om te vormen, te denken, te organiseren, te leven met andere begrenzingen als voorheen. Ander materiaalgebruik, andere bouwwijzen en verbindingen. Met ook de daarbij horende andere berekeningswijzen. Ja, zelfs een complete wereldvisie. Ook nu heeft het vijftig jaar geduurd voor deze vormen een klein beetje geïntegreerd raken in onze wereld. Voor een deel als voedsel voor het alternatieve, architectloze bouwen op kleine schaal, voor een ander deel als een element van commercieel opereren. Het meest dramatische is eigenlijk nog wel dat een gedeelte van de mensen die hiervan op de hoogte zijn, deze denkwijze alweer afdoen als verouderd. Terwijl de meeste mensen nog niet eens kennis genomen hebben van de verschijningsvorm van deze geest, en dus zeker geen weet hebben van de gevolgen die deze structuur zou kunnen hebben.
Deurne 14 oktober 1984
Gerrit van Bakel
‘Materiaalkeuze: -deels omgeving (primitief, leem),
-deels hoogwaardig, industrieel (isolatie materiaal, perspex)’
‘De orientatie is het belangrijkste.
‘Als vorm en functie in elkaar overgaan.’